Społeczność żydowska Ostrowa w XVIII – XX wieku

      Pierwsi Żydzi pojawili się na terenie Ostrowa w roku 1717. Sprowadził ich właściciel miasta Jan Jerzy Przebendowski. Gmina żydowska zorganizowana została natomiast w roku 1724, na mocy przywileju wydanego przez J.J. Przebendowskiego 26 IX 1724 r. Przywilej ten dozwalał 12 rodzinom żydowskim mieszkać w Ostrowie oraz prowadzić handel. Wyznaczono dla nich odrębną strefę miejską, na terenie której mogli wybudować swoje domy, synagogę oraz cmentarz. Pierwsza ostrowska synagoga była niewielkim budynkiem drewnianym, wzniesionym krótko po utworzeniu gminy. Obok synagogi wzniesiono także drugi budynek, który początkowo mieścił szpitalik, a później stał się domem rabina. Pierwszy cmentarz żydowski w Ostrowie użytkowany był w latach 1724-1780. Nowy cmentarz oddano do użytku we wrześniu 1780 roku poza centrum miasta (obecna al. Słowackiego).

     W połowie XVIII wieku zamieszkiwało w Ostrowie kilkudziesięciu Żydów. W roku 1770 posiadali oni na terenie miasta 23 domy mieszkalne. W 1779 roku liczba Żydów wzrosła do 158 osob. Byli to głównie kupcy, krawcy, kuśnierze, a także dwaj lekarze.

     Pierwszym ostrowskim rabinem był znawca Talmudu Jakob ben Jicchak ha-Levi Lande (w Ostrowie w latach 1773-1787). Spośród jego następców warto wspomnieć wybitnych uczonych Israela Meira Freimanna (patrona jednej z ostrowskich ulic) oraz Eliasa Plessnera, a także zaangażowanego w działalność ostrowskich stowarzyszeń żydowskich Leopolda Neuhausa.

     Po zajęciu Ostrowa przez Prusaków w wyniku II rozbioru Polski, pierwszy pruski spis ludności wykazał w roku 1794, 381 Żydów na 2.541 mieszkańców. Najliczniejszą grupą zawodową byli pośród nich krawcy. W okresie Księstwa Warszawskiego Ostrów zamieszkiwało ponad 30 rodzin żydowskich. Po ponownym przyłączeniu do Prus gmina żydowska w Ostrowie liczyła 40 rodzin. Liczba ta szybko wzrastała, w roku 1833 ilość Żydów zamieszkujących Ostrów wzrosła do 1.205 osób. Byli to przede wszystkim kupcy, handlarze oraz rzemieślnicy. Przejściowo liczba Żydów ostrowskich zmalała w 1848 r. Spora ich liczba opuściła miasto podczas starć polsko-niemieckich okresu Wiosny Ludów. Później systematycznie liczba ta będzie wzrastać aż w roku 1861 osiągnie największy pułap, 1.919 osób, co stanowiło będzie wtedy około 1/3 ogółu mieszkańców Ostrowa.

     W roku 1835 założono dwuklasową żydowską szkołę elementarną, dla której potrzeb w roku 1841 wzniesiono dwupiętrowy budynek murowany. 7 IV 1857 położono kamień węgielny pod budowę nowej synagogi w Ostrowie. Budowniczym jej był urodzony w Ostrowie Moritz Landé, potomek pierwszego rabina ostrowskiego. Synagogę w stylu mauretańskim oddano do użytku w 1860 r. Budynek ten będący jednym z najokazalszych w mieście był świadkiem nieszczęścia, które wydarzyło się w Ostrowie dniu święta Jom Kipur w 1872 roku. Przyczyną wypadku było przerwanie dopływu gazu za pomocą którego synagoga była oświetlana. Doprowadziło to do paniki w wyniku której stratowano na śmierć 19 osób.

     Żydzi ostrowscy kształcili się w Królewskim Katolickim Gimnazjum w Ostrowie. W latach 1849-1919 około 200 Żydów uzyskało w ostrowskiej szkole średniej świadectwa dojrzałości. Do najwybitniejszych absolwentów ostrowskiego gimnazjum należeli:

• prof. dr Aron Freimann, wybitny historyk i archiwista, twórca ogromnego zbioru judaików i hebraików w Bibliotece Miejskiej we Frankfurcie nad Menem, autor pierwszej bibliografii żydowskiej, autor historii gminy żydowskiej w Ostrowie „Geschichte der israelitischen Gemeinde Ostrowo”,
• Hermann Galewski, dyrektor Kolei Bagdadzkiej,
•  Aron Heppner, dr teologii, historyk, rabin w Koźminie i we Wrocławiu, wybitny historyk i archiwista, autor monumentalnej pracy „Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in den Posener Landen”, poświęconej historii Żydów wielkopolskich,
• Heimann Kottek, dr teologii, historyk, rabin w Bad Homburg, autor obszernej rozprawy „Geschichte der Juden”, opisującej dzieje Żydów od czasów postbiblijnych do początku XX w.,
• Hugo Landé, prawnik, adwokat, wybitny polityk niemieckiej SPD, prezydent Düsseldorfu,
• Otto Landsberg, prawnik, polityk niemiecki (SPD), poseł do Reichstagu, minister sprawiedliwości, negocjator Traktatu Wersalskiego, poseł niemiecki w Brukseli,
• Martin Peltasohn, prawnik, polityk niemiecki, poseł do Reichstagu, bojownik o prawa Żydów niemieckich,
• Max Spiro, naczelnik ostrowskiej ochotniczej straży pożarnej oraz historyk pożarnictwa ostrowskiego.

Poza wymienionymi już absolwentami ostrowskiego gimnazjum z Ostrowa pochodzili także:

• prof. dr Adolf Gerstmann, wybitny teatrolog, pisarz i tłumacz w Berlinie i w Stuttgarcie,
• Joseph Krauskopf, rabin, działacz społeczny i polityczny w USA, doradca prezydentów amerykańskich,
• Dawid Landé, kupiec i przedsiębiorca w Łodzi, prekursor przemysłu na ziemiach polskich,
• Moritz Landé, architekt, budowniczy synagogi w Ostrowie Wielkopolskim oraz cmentarza żydowskiego w Berlinie,
• Thekla Landé, polityk niemiecki, działaczka społeczna, bojowniczka o prawa kobiet, radna miasta Elberfeld,
• Felix Priebatsch, historyk, księgarz i wydawca we Wrocławiu, badacz historii Śląska,
• Leopold Priebatsch, założyciel wrocławskiej oficyny drukarsko-wydawniczej,
• Hermine Schildberger, pisarka i poetka niemiecka, obrończyni dobrego imienia mieszkańców miasta Ostrowa.
• Elfriede Spiro, żona prof. Emilo Segré, współtwórcy bomby atomowej, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki (1959 r.)

     Żydzi ostrowscy poza działalnością gospodarczą (kupiectwo i rzemiosło) udzielali się także w lokalnych inicjatywach społeczno-politycznych. Na przełomie XIX i XX wieku ludność żydowska posiadała swoich przedstawicieli we władzach miasta. W Ostrowie działał także szereg stowarzyszeń i organizacji żydowskich, zarówno o charakterze samopomocowym (wspomaganie ubogich) jak i kulturalnym (historyczne i literackie). Działała także żydowska loża „Eger”.

     Pod koniec XIX wieku liczba ludności żydowskiej w Ostrowie stale się zmniejszała. Przyczyną tego zjawiska była jej migracja na zachód Niemiec. Na początku XX wieku odsetek Żydów w Ostrowie spadł poniżej 10 % ogółu mieszkańców miasta. Po zakończeniu I wojny światowej większość Żydów ostrowskich wyjechała do Niemiec, głównie do dużych miasta (Wrocław i Berlin). Niektórzy z nich udzielali się tam w organizacji „Verein Heimattreuer Ostrowoer”. Organizacja ta zrzeszała Niemców oraz Żydów zamieszkałych dawniej w Ostrowie. Wydawano m.in czasopismo „Ostrowoer Heimat-Zeitung”.

     W Ostrowie w okresie międzywojennym pozostało zaledwie kilkudziesięciu Żydów, którzy nie posiadali już stałego rabina. Zajmowali się oni drobnym handlem i rzemiosłem. W momencie wybuch II wojny światowej Ostrów zamieszkiwało zaledwie 66 Żydów.

     Po zajęciu Ostrowa przez Niemców we wrześniu 1939 r. synagoga ostrowska została przez nich zamieniona na magazyn. Żydzi ostrowscy deportowani zostali wiosną 1940 r. do getta w Łodzi. Większość z nich zginęła tam, bądź też w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Podczas okupacji Niemcy całkowicie zniszczyli dawną dzielnicą żydowską w Ostrowie (tzw. „Zielony Rynek”), łącznie z miejscem na którym znajdował się pierwszy cmentarz żydowski. Zniszczono także rozległy cmentarz żydowski przy al. Słowackiego. Na jego miejscu Niemcy zorganizowali ogrodnictwo. Z fragmentów potłuczonych macew zrobiono murek okalający park przy tzw. „Zielonym Rynku”.

     Po II wojnie światowej ostrowska synagoga przez wiele lat wykorzystywana była jako magazyn mebli. Później systematycznie niszczała. Dopiero w 2006 r. doszło do ugody między władzami Ostrowa i Gminą Żydowską we Wrocławiu, która budynek synagogi sprzedała miastu Ostrów Wielkopolski. Władze Ostrowa zobowiązały się do wyremontowania synagogi oraz wybudowania dwóch lapidariów w miejscach, w których kiedyś znajdowały się cmentarze żydowskie.

     W 2007 r. powołano do życia Stowarzyszenie „Przyjaciele Ostrowskiej Synagogi”, którego celem jest badania historii ostrowskich Żydów, nawiązywanie kontaktów z ich potomkami oraz tworzenie lobby na rzecz renowacji ostrowskiej synagogi. Stowarzyszenie W 2007 roku Stowarzyszenie wydało drukiem I, a w roku 2009 II tom „Studia Iudaica Ostroviensia-Ostrowskie Studia Judaistyczne”, zawierające szereg artykułów poświęconych historii ostrowskich Żydów.

     Od kilku lat Ostrów odwiedza potomkini pierwszego ostrowskiego rabina, a jednocześnie potomkini budowniczego ostrowskiej synagogi, pani Bettina Landé-Tergeist, która była też jednym z pomysłodawców oraz założycieli Stowarzyszenia „Przyjaciele Ostrowskiej Synagogi”.

     W dniu 6 października 2011 roku miało miejsce uroczyste otwarcie odrestaurowanej synagogi ostrowskiej. W uroczystościach tych wzięli udział m.in. potomkowie Żydów wielkopolskich: Bettina Landé-Tergeist i James Landé (potomkowie budowniczego ostrowskiej synagogi) oraz dr Edward Luft.